به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، مستند طرفداران وفاداری دارد که به‌خصوص، برخی گونه‌های مستندسازی را به‌شکل تخصصی تعقیب می‌کنند. شبکه مستند سیما امروز به‌عنوان پایگاهی برای مستند و مستندسازی شناخته می‌شود و در سال گذشته که کشور وقایع پرشمار و عظیمی را پشت سر گذاشت، نقش مهمی در به تصویر کشیدن واقعیت‌ها ایفا کرد و زبانی گویا شد برای نمایش درد عظیم مظلومان غزه.
مروری بر روند فعالیت شبکه مستند حاکی از آن است که این شبکه از سال 1388 به‌طور آزمایشی آغاز به ‌کار کرده و فعالیتش را به‌شکل رسمی، از سال 1389 کلید زده است. تبیین و ترویج بصیرت دینی، معرفی راه‌های ایجاد جامعه سالم، تبیین لزوم هویت ایرانی-اسلامی و ارائه تصویری واقعی از جامعه با هدف اصلاح و نمایش ظرفیت‌های تاریخی، فرهنگی، قومی و مذهبی اقصا‌نقاط میهن اسلامی‌مان به‌عنوان مأموریت‌های شبکه مستند ذکر شده است. این شبکه تلویزیونی سازمان‌دهی، آموزش و گسترش فرهنگ مستندسازی و حمایت از فیلم‌سازان عرصه مستند را نیز دنبال می‌کند و مرجع بودن آن در تولید و انتشار مستندهای گردشگری به‌عنوان دیگر مأموریت‌های شبکه مستند موردتأکید است.
در ادامه با برخی از مستندسازانی که طی سالیان گذشته با این شبکه همکاری مستقیم داشته‌اند، گفت‌وگو کرده‌ایم تا مختصاتی از مسیری که شبکه مستند از بدو تأسیس پیموده و آنچه را پیش رو دارد، دریافت کنیم. 

مستند چشم اجتماع و تاریخ است

پرهام دیباج، تهیه‌کننده مستندهای خزندگان و دوزیستان در معرض خطر انقراض کشور است و مسائل محیط‌زیستی ایران را با نگاهی موشکافانه و دقیق بررسی کرده است. وی ازجمله مجریانی است که در عرصه مستندهای زیست‌محیطی، برنامه‌های متعددی چون «طبیعت 360 درجه» و «دار دو» را اجرا و برنامه «طبیعت 360 درجه» را تهیه و تولید کرده است. این تهیه‌کننده و مستندساز در گفت‌وگو با خبرنگار هفته‌نامه صداوسیما در توضیح جایگاه مستند در تلویزیون گفت: زمانی همه شبکه‌ها گروه مستند داشتند و این موضوع بسیار ارزشمند بود؛ چراکه همسو با اهداف و مخاطبان شبکه‌ها مستندهایی تولید می‌شد.
وی افزود: البته ایجاد شبکه مستند اتفاق بزرگی بود؛ زیرا موجب تقویت پایگاه مستند شد و امروز تنها پناهگاه‌های مستندسازان در ایران شبکه مستند و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌اند و به‌جز این‌ها ما جایی نداریم؛ درحالی‌که مستند چشم اجتماع و تاریخ است.
دیباج در ادامه درباره وضعیت بودجه شبکه مستند اظهار کرد: بودجه کل شبکه مستند در حدواندازه یک سریال تلویزیونی نیست. در صورت تأمین بودجه، مگر نمی‌شود سریال‌های مستند داشت؟
این مستندساز تأکید کرد: البته در جلسه‌ای که دو سال قبل با دکتر جبلی داشتیم، با تمام وجود احساس کردم که مستند برای رئیس سازمان صداوسیما اهمیت دارد و امیدواریم شرایط بهتر شود.
وی به این نکته هم اشاره کرد که برنامه‌های تلویزیونی که خوراک اصلی تلویزیون برای سرگرمی مردم‌اند و به‌دلیل همین دست برنامه‌هاست که تعریف تلویزیون جعبه جادویی برای سرگرمی است. این برنامه‌ها بسیار سریع ساخته می‌شوند، درحالی‌که مستندها به این اندازه زودبازده نیستند و تولید آنان مستلزم صرف وقت و پژوهش است. شاید ناخواسته، این دلیل صرف بودجه بیشتر در آن قسمت‌ها باشد.
دیباج یادآور شد: با وجود راه‌اندازی شبکه مستند، کاش آن گروه‌های مستند شبکه‌ها از بین نمی‌رفت؛ چراکه به‌این‌ترتیب، دست شبکه مستند برای پخش مستندهای تخصصی‌تر باز بود.
دیباج که سابقه حضور در «ستاد حفظ محیط‌ زیست رسانه ملی» را دارد، توضیح داد: تحقق یک فرایند سازمانی را باید نسبت به گذشته و آینده‌اش نگاه کرد؛ جایگاه فعلی مستند در قیاس با 20 سال پیش جایگاهی بسیار مهم است، اما هنوز کافی نیست و با افزایش بودجه، وضع بسیار متفاوت خواهد شد.
وی ادامه داد: امروز بودجه سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی به آنان اجازه می‌دهد که از بهترین آرایه‌ها استفاده یا با بهترین کارگردانان کار کنند؛ اما بودجه ما کم است و بچه‌ها مجبورند تدوین، فیلم‌برداری و... را هم کنار کارشان یاد بگیرند. آن‌ها عملاً نمی‌توانند بودجه جدایی برای این دست موارد تخصیص دهند. بااین‌حال، کیفیت کارهایشان به حدی است که در بسیاری از جشنواره‌های جهانی می‌درخشند و در کنار دیگر مستندسازانی قرار می‌گیرند که به‌لحاظ بودجه و امکانات، محدودیتی نداشته‌اند. در بسیاری از موارد، مستندها آبروی سازمان را در سطح بین‌الملل حفظ می‌کنند و جوایزی که می‌گیرند، نشان می‌دهد مستندسازان کارشان را دوست دارند و بسیار تلاش می‌کنند.
دیباج با اشاره به اقبال مخاطبان نسبت به برنامه‌های شبکه مستند خاطرنشان کرد: نگاه مخاطب به شبکه مستند مثبت و این‌گونه است که بازخوردها بسیار خوب‌اند. مردم این شبکه را می‌بینند و دیگر نمی‌شود گفت که مستندسازی در ایران ناشناخته است.
وی افزود: قبلاً شبکه متمرکزی مانند شبکه مستند وجود نداشت که علاقه‌مندان به مستند آن را ببینند؛ اما با راه‌اندازی شبکه مستند این امکان محقق شد. شبکه مستند باعث شد تا این امکان رقم بخورد که مخاطبان بدانند شبکه‌ای هست که مستند را در گونه‌های مختلف و ساعت‌هایی مشخص پخش می‌کند و تکلیف این شبکه و مخاطب مشخص است.
این مستندساز با تأکید بر اهمیت مستند عنوان کرد: در حالت کلی، برنامه‌های تلویزیون (مسابقه و سریال و...) جنبه سرگرمی دارند؛ اما مستند علاوه‌بر داشتن جنبه سرگرمی، نقطه‌ای نادیده و تاریک را برای مخاطب روشن و او را ترغیب به افزایش دقت و دانش می‌کند و اطلاعات موجزی ارائه می‌دهد.
دیباج در پاسخ به این سؤال که اخیراً چه آثاری را روی آنتن شبکه مستند داشته است، گفت: در سال 1403 مستند «برودار» («برو» در زبان لری یکی از انواع بلوط است و «دار» در معنای درخت) درباره مشکلات درخت بلوط، انواع و اهمیت آن را داشتم و برای سال 1404 مستندی 26قسمتی با عنوان «با طبیعت» را دارم که پخش آن احتمالاً بهار امسال شروع می‌شود و درخصوص جغرافیای طبیعی ایران است.

ظرفیت گسترده مستندسازی از منظر جغرافیایی، فرهنگی و قومی در ایران

محمدحسین نظری، مستندساز و مشاور سابق مدیر شبکه مستند، در توضیح وضعیت مستند و مستندسازی در تلویزیون عنوان کرد: تا پیش‌از تأسیس شبکه مستند، مستندسازی فرایندی در اختیار گروه‌های مستندساز بود که در کنار سایر گروه‌ها (خانواده، معارف، سیاسی و...) در همه شبکه‌ها حضور داشتند. بهتر بود که همه این گروه‌ها منحل و کل طرح مستندسازی در سازمان صداوسیما در شبکه مستند متمرکز می‌شد که این اتفاق افتاد؛ ولی همه این را می‌دانیم که هم وضعیت حمایت‌کننده مالی در مستندسازی پررنگ و مطلوب نیست و هم وضعیت بودجه‌ها، مطلوب و کافی.
وی ضمن طرح انتقاداتی پیرامون وضع نامطلوب تخصیص بودجه به تولیدات مستند، بر اهمیت شبکه مستند و پایگاه و اقبال مردمی آن تأکید و عنوان کرد: من نیروی شبکه مستند بودم و واقفم که فارغ از هر چیزی، شبکه مستند و به‌خصوص مجموعه حیات‌وحش همواره مخاطب خودش را داشته است.
نظری ادامه داد: مجموعه حیات‌وحش، مخاطبان وفادار خودش را دارد و یادم است زمانی گزارش‌ها می‌آمد و نشان می‌داد که پس‌از «فوتبال 120» این مستندها پربیننده‌ترین برنامه‌اند. ما مستندسازان خوبی داریم. پرافتخارترین فیلم‌سازان از نظر جوایز بین‌المللی، مستندسازان‌اند؛ چراکه مهارت و کیفیت را توأمان دارند و از نظر مهارت‌های چندگانه هم حرفه‌ای‌اند و ازجمله پیشروترین برنامه‌سازان در تلویزیون محسوب می‌شوند. هرچند نظام بودجه‌بندی تناسب خوبی با دانش و تجربه و زحمت مستندسازان ندارد.
این مستندساز افزود: چه در تولیدات VOD و سکوها و چه در برنامه‌سازی‌های تلویزیون گاه اشتباهات و ارجاعات غلط تاریخی را شاهدیم؛ اما این‌ها در مستندسازی تقریباً نیست، چون پایه کار مستند، پژوهش است. باید بسترسازی شود که این کارها در تلویزیون تولید و پخش شوند که از نظر بصری و روایی تولیدات تلویزیونی رنگ‌وبوی بهتری بگیرند.

از «شهر زنده» تا «روی مرز بقا»

وی در ادامه گفت: آخرین مستندی که ساخته‌ام و در یک سال گذشته بارها از شبکه مستند و سایر شبکه‌ها پخش شده، مستند «شهر زنده» با تمرکز بر تنوع زیستی و حیات‌وحش شهر تهران بوده است. تهیه‌کننده این مستند اداره‌کل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران بوده است. بودجه و حمایت این سازمان، این امکان را به ما داد که این اثر در قالب‌های سینمایی ساخته شود. این کار طولانی بود و فیلم‌برداری‌اش یک سال طول کشید؛ کاری که بسیار دیده شد و در جشنواره مستند تلویزیونی در همه بخش‌ها نامزد شده بود و جایزه بهترین فیلم و بهترین تصویربرداری را هم از آن خودش کرد.
نظری در توضیح کار تازه‌اش نیز افزود: یک مجموعه مستند 13قسمتی با مرکز سیمرغ در دست تولید دارم به‌نام «روی مرز بقا» که در‌باره زندگی گیاهان و جانورانی است که در اوضاع سخت اقلیمی می‌توانند با محیط سازگار شوند و زنده بمانند.
وی با اشاره به اهمیت اثرگذاری شبکه مستند روی مردم تأکید کرد: مهم‌ترین وظیفه گونه مستند از زمان شکل‌گیری تا به امروز، عمومی‌کردن دانش است؛ یعنی مستندها و مستندسازان پیچیده‌ترین نظریات فلسفی، فیزیک، تاریخ و هر چیز دیگری را به‌شکلی دسته‌بندی و ارائه می‌کنند که هم برای خواص و هم برای عوام مفید باشد. بخش مهمی از بار آموزش و انتقال فرهنگ در کشور ما و در همه‌جای دنیا به‌عهده فیلم‌ها و شبکه‌هایی است که مستند می‌سازند و پخش می‌کنند. آخرین تلقی‌ای که بسیاری از مردم ما از حوادث سیاسی، وقایع تاریخی ایران و جهان و شخصیت‌های بزرگ و برجسته دارند، از شبکه مستند آمده است. چنانکه در بین اقوام و دوستان شاهد هستیم که در توضیح دانسته‌هایشان به فیلم‌های مستند پخش‌شده از شبکه مستند ارجاع می‌دهند. ازاین‌رو، این شبکه تأثیری بسیار مهم دارد و در ذهنیت مخاطبان نیز دارای جایگاهی برجسته است.
وی افزود: در برنامه‌سازی، تولیدات با سرگرمی و خیال برنامه‌ساز درگیرند؛ اما فیلم مستند یک پیام مهم دارد و آن این است که هرگز واقعیت را نادیده نگیر و هر چیزی را با واقعیت بسنج و درست و غلط را با واقعیت قیاس کن و درست و غلط خودت را با واقعیت بسنج، نه‌اینکه آن را به واقعیت تحمیل کنی.
نظری تأکید کرد: ویژگی مثبت در سطوح عالی تا میانی مدیریت سازمان صداوسیما این است که همه به مستند علاقه‌مندند و شاید همه در دورانی تجربه مستندسازی داشته‌اند. ضمن اینکه مستندسازی جایگاهی دارد که شاید برنامه‌سازی آن را نداشته باشد و کمتر مدیری به برنامه‌سازی افتخار می‌کند؛ درحالی‌که در مستندسازی این افتخار هست. براین‌اساس، فرهنگی در حواشی مستند و مستندسازی شکل‌ گرفته که سازمان به آن علاقه نشان داده، تاحدی‌که در مقطعی مدیران را به این نتیجه رسانده که باید شبکه‌ای مستقل برای این گونه در نظر گرفته شود که گامی‌بسیار خوب و مثبت بوده و اکنون نیاز به برداشتن گام هایی بلندتر داریم.
وی تأکید کرد که ظرفیت‌های خوبی از منظر جغرافیایی، فرهنگی و قومی در ایران برای ساخت مستند داریم که با حمایت سازمان صداوسیما می‌توان گام‌های بلندی درزمینه آن‌ها برداشت.

 

اقبال عمومی‌به مستندهای حیات‌وحش و مشکلات پیش رو

فتح الله امیری در حوزه محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران فیلم‌های مستند متعددی را تولید کرده و برنده «سیمرغ بلورین بهترین فیلم مستند» از «سی‌امین دوره جشنواره فیلم فجر» برای فیلم «در جست‌وجوی پلنگ ایرانی» شده است. امیری بیش از دو دهه است که درزمینه تهیه‌کنندگی و کارگردانی فیلم مستند حیات‌وحش فعالیت دارد.
این تهیه‌کننده و مستندساز در توضیح جایگاه شبکه مستند میان مردم گفت: قبلاً تنها جایی که می‌شد مستند ساخت، تلویزیون بود؛ اما امروز فضاهای دیگری چون یوتیوب و سایر پیام‌رسان‌ها هم هستند که مستندسازان در آن‌ها فعال شده‌اند. بااین‌حال، همچنان منبعی که این مستندها را به تصویر کشیده و بیشترین بیننده را دارد، تلویزیون است. مسیر شبکه مستند، مسیری روبه‌جلو و روبه‌رشد است و براین‌اساس، می‌بینیم مستندهایی پخش می‌کند که هم تنوع دارند و هم از منظر فنی باکیفیت‌اند.
وی ادامه داد: البته ارتقا نیاز به بودجه دارد و بودجه شبکه مستند در قیاس با سایر شبکه‌ها پایین است؛ این درحالی است که شبکه مستند جزو شبکه‌های محبوب در جامعه است که طر‌فدارانی فرهیخته دارد و باعث افزایش آگاهی می‌شود. امیری در پاسخ به این پرسش که آثار متأخرش که از شبکه مستند پخش شده، چه بوده‌اند، بیان کرد: «لحظه‌های وحشی ایران» مجموعه‌ای 25قسمتی بود که 13 قسمت آن در سال 1403 پخش شد و 12 قسمتش هم در عید 1404 روی آنتن رفت. تهیه‌کننده این کار من بودم و کارگردانی آن به‌عهده نیما عسگری بود.
شگفتی صحنه‌های منحصربه‌فرد
وی درباره این مجموعه مستند گفت: هزاران دوربین دست محیط‌بانان و عکاسان حیات‌وحش است که بعضاً تصاویری ناب و بی نظیر می‌گیرند. لذا، ما به این فکر کردیم که چطور می‌توان از این ظرفیت استفاده کرد. براین‌اساس، ما در این مستند صحنه‌های گرفته‌شده را بازسازی و با این افراد صحبت کردیم و هیجانی به این روایت دادیم که آن روز چه اتفاقی افتاده که این صحنه ثبت شده است. درنهایت، بازخوردهای بسیار خوبی بابت این مستند گرفتیم؛ چون چنین صحنه‌هایی منحصربه‌فردند.
امیری اظهار کرد: امروز مردم به‌سمت مستند آمده‌اند و می‌بینیم که شبکه مستند را نگاه می‌کنند. شبکه مستند امروز یک شبکه مرجع در حوزه مستند است که اقبال و جایگاه مردمی دارد. این تهیه‌کننده مستند با اشاره به موضوع قیمت واقعی مستندهای تولیدی گفت: راهبرد صداوسیما این است که در هنگام خرید حق پخش، این دسته از مستندها را مستندهای «تأمینی» می‌خواند و حق پخشی که پرداخت می‌کند، تناسبی با هزینه‌ای که برای تولید آن‌ها شده، ندارد. این مشکلی است که طی سال‌ها همچنان برطرف نشده است.
وی افزود: مستندها به‌لحاظ دانشی که ارائه می‌دهند، ارزش بسیاری دارند و تماشای برخی مستندها مساوی با خواندن چندین جلد کتاب است و این‌ها همواره به دانش افراد اضافه می‌کنند. تجربه زندگی‌ای در مستندهاست که به بلوغ آدم‌ها کمک می‌کند.
این مستندساز افزود: مستندساز بهتر است آنچه را که دوست دارد، بسازد؛ چراکه در این صورت، خروجی بهتر خواهد بود و درنهایت، بر کیفیت تولید شبکه اثر مثبت و مستقیمی خواهد گذاشت.

فرصتی که «جشنواره مستند سیما» برای بروز استعدادهای جدید فراهم می‌کند

امیری با تأکید بر اهمیت شبکه مستند در شناسایی استعدادهای مستندسازی گفت: شبکه مستند جشنواره‌ای به‌نام «جشنواره تلویزیونی مستند» دارد که باعث می‌شود مستندسازانی که در گوشه‌وکنار ایران‌اند و آثارشان تاکنون دیده نشده، فرصتی برای عرضه استعدادشان داشته باشند. باید چنین بسترهایی بیش‌ازپیش فراهم شود تا به رشد مستندسازی در کشور کمک کند. تلویزیون محدودیت‌های پخش خودش را دارد که در جشنواره‌ای مثل «سینما حقیقت» به این شکل نیست؛ اما به‌رغم همین محدودیت‌ها، گاهی در این جشنواره تلویزیونی کارهایی پخش می‌شود که بسیار جذاب‌اند و اهمیت آن این است که این آدم‌ها به‌واسطه این فضا دیده می‌شوند و بعداً می‌توانند طرح‌های خودشان را به تلویزیون ارائه دهند و کار کنند.
وی با اشاره به تعامل مفید مستندسازان و تلویزیون تصریح کرد: امروز تعامل مستندسازان و تلویزیون خوب است و سازوکاری هست که براساس‌آن، درها باز است و نظام کاغذبازی در شبکه مستند برقرار نیست. tامیری در پاسخ به این سؤال که جای چه مستندهایی را در تلویزیون خالی می‌بیند که نیاز به ساخته شدن دارند، تصریح کرد: جای خالی مستندهای سیاسی که خط ‌قرمزها را جابه‌جا کنند، احساس می‌شود. ضمن اینکه می‌‌شود مستندهای ورزشی بیشتری تولید کرد. مستندهای اجتماعی بیشتری هم باید ساخته شود.
وی ادامه داد: شبکه مستند مخاطب خودش را دارد و این مخاطبان هر روز بیشتر می‌شوند و این اقبال به مستند و شبکه مستند از مردم به ما می‌رسد. شاید تغییر نسلی رخ ‌داده و انگار دنیا به این سمت رفته است که تمایل به دیدن تولیدات مستند افزایش یابد. ما بخت آن را ازاین‌رو داشتیم تا در این مسیر بیفتیم که از بستری به‌اسم شبکه مستند برخوردار بوده‌ایم. امیری در انتها یادآور شد: باید درباره تبلیغات و فضای مجازی برای دیده‌ شدن شبکه مستند بیش از این کار کنیم و بودجه شبکه چندبرابر شود؛ چون این روزها مستندسازان تلویزیون با حداقل‌ها کار می‌کنند.